Θα μας πάρουν τις δουλειές;

Το σεμινάριο για το μέλλον της εργασίας ξεκίνησε με τη διαπίστωση «Η δουλειά δεν δουλεύει». Το σημερινό μοντέλο εργασίας απλώς δεν λειτουργεί | 

Σήμερα, στριμωγμένη ανάμεσα σε διασκεδαστήρια-μεγαθήρια και «εναλλακτικά» στέκια, πασχίζει να βρει έναν νέο βηματισμό. Σε αυτό το ρευστό περιβάλλον άνοιξε το LUDD Makerspace, εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού και κατασκευής, που λειτουργεί από συνεταιρισμό εργαζομένων. Μια παρέα από νέους επαγγελματίες, αρχιτέκτονες και μηχανολόγους-μηχανικούς πήρε το όνομά της από τον θρυλικό Κάπτεν Λουντ, πατέρα του παρεξηγημένου κινήματος των Λουδιτών, που έσπαγαν μηχανές κλωστοϋφαντουργίας στην Αγγλία της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Πρόκειται να συμμετάσχω στο πρώτο εργαστήριο που διοργανώνει το LUDD με θέμα «The Future of Work» ή αλλιώς «Ενας κόσμος χωρίς δουλειά». Οι εξελίξεις στην αυτοματοποίηση, τη ρομποτική, την τεχνητή νοημοσύνη, οι πλατφόρμες της «οικονομίας του διαμοιρασμού», όπως η Uber και το Αirbnb, η αντικατάσταση των εργαζομένων από σκεπτόμενες μηχανές θα απασχολήσουν τις επόμενες ώρες ένα ετερόκλητο κοινό περίπου 40 ατόμων.

Γυναίκες και άνδρες διαφορετικών ηλικιών και επαγγελμάτων θα προβληματιστούν και θα παρουσιάσουν συλλογικές απαντήσεις σε ερωτήματα όπως «Μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο όπου δεν θα χρειάζεται να δουλεύουμε;», «Ποιες προκλήσεις φέρνει η αυτοματοποίηση της εργασίας; – Ποιες δυσκολίες;», «Είναι το “καθολικό εγγυημένο εισόδημα” η απάντηση για το μέλλον της εργασίας;».

Το workshop παρουσίασε η κοινωνική επιστήμονας Μάρω Πανταζίδου, ερευνήτρια και συντονίστρια σε προγράμματα για τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, με θητεία σε οργανισμούς όπως η Διεθνής Αμνηστία, το Future Society Forum κ.ά.

Μαζί της ο μηχανικός περιβάλλοντος Αλέκος Πανταζής, από το P2P lab, διεθνές εργαστήριο για την «ομότιμη παραγωγή», που περιλαμβάνει ψηφιακά δίκτυα με ανοιχτό κώδικα και ελεύθερο λογισμικό, μέχρι υλική παραγωγή, βασισμένη στα «κοινά», τη δημιουργία και διατήρηση κοινόχρηστων πόρων, χωρίς ιδιοκτησία.

Μήπως όλα αυτά τα δυσνόητα, για όσους ακόμα παλεύουμε με δουλειές που παραμένουν σε μεγάλο βαθμό «αναλογικές»-μη ψηφιοποιημένες, είναι πολυτέλεια στην Ελλάδα των θλιβερά υποτιμημένων μισθών;

Μήπως είναι πρώιμο να ανησυχούμε αν «θα μας πάρουν τις δουλειές τα ρομπότ», όταν το 87% του εργατικού δυναμικού απασχολείται σε μεσαίες, μικρές ή πολύ μικρές επιχειρήσεις;

Πώς να αφήσουμε τη φαντασία μας να καλπάσει σε ένα ρόδινο μέλλον που η τεχνολογία θα μας απελευθερώσει, όταν όλο και περισσότεροι νέοι ξεγελάνε την ανεργία με «bullshit jobs», όπως ονομάζονται πλέον οι δουλειές της πλάκας;

Σύντομα πρόκειται να διαψευστώ. Ζητήματα που το επίσημο συνδικαλιστικό κίνημα δεν τολμάει καν να θίξει, καθηλωμένο σε μια ανόρεχτη και αναποτελεσματική υπεράσπιση κεκτημένων που γκρεμίζονται, απασχολούν τον πραγματικό «κόσμο της εργασίας», στην πράξη και όχι στη θεωρία.

Η αντικατάσταση επαγγελμάτων από «έξυπνα ρομπότ» δεν είναι μόνο θέμα σε τεχνοκρατικά συνέδρια όπως το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, που το έβαλε στην κορυφή της ατζέντας του.

«Ο κόσμος χωρίς δουλειά» δεν είναι μόνο πρωτοσέλιδοι τίτλοι αφιερωμάτων σε διεθνή ΜΜΕ ούτε προνομιακό πεδίο γνώσης εξειδικευμένων αναλυτών και αρθρογράφων.

Εξω από τον συνεργατικό χώρο Ludd στο Μεταξουργείο Αθηναίοι και Αθηναίες προβληματίζονται εν μέσω καύσωνα για το Μέλλον της Εργασίας και αν «θα μας παρουν τις δουλιές τα ρομπότ» | 

Το εργαστήριο ξεκινά ανορθόδοξα. Η Μάρω χαράζει μια διαχωριστική γραμμή με μονωτική ταινία στην άσφαλτο και θέτει προσωπικά ερωτήματα: «Μπορώ να ζήσω άνετα από τη δουλειά μου;». Οσοι απαντάνε θετικά πάνε στα αριστερά, οι υπόλοιποι δεξιά.

Οσοι κουτσά-στραβά επιβιώνουν πατάνε στη γραμμή. Η πλειονότητα παραδέχεται ότι δεν μπορεί να ζήσει από τη δουλειά της. Διχασμένες είναι οι απαντήσεις σε ερωτήματα όπως «Η δουλειά μου μου αφήνει ελεύθερο χρόνο;» ή «Η δουλειά μου βλάπτει την υγεία μου;». Παρά το γκρίζο εργασιακό παρόν, η πλειονότητα δηλώνει με αισιοδοξία ότι «το μέλλον μάς ανήκει».

«Η δουλειά δεν δουλεύει» – Work is not working». Με αυτό το σύνθημα που προβάλλεται σε διαφάνεια ξεκινάει το δεύτερο μέρος του σεμιναρίου στο υπόγειο του LUDD. «Σαν μια αυτοκρατορία που παραεξαπλώθηκε, η εργασία ίσως είναι στις μέρες μας πιο παντοδύναμη και πιο ευάλωτη από ποτέ».

Η Μάρω παρουσιάζει απόσπασμα από άρθρο του Guardian με τον προβοκατόρικο τίτλο «Μετα-εργασία: η ριζοσπαστική ιδέα ενός κόσμου χωρίς δουλειές».

Τι πάει στραβά στην εργασία σήμερα; μας ρωτάει. Οι απαντήσεις πέφτουν βροχή:«Ενας νέος εργαζόμενος κοστίζει λιγότερο από ένα άλογο», «Η εργασία έχει γίνει ψησταριά, δεν υπάρχει εργατικό δίκαιο», «Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η μείωση του employability», σχολιάζει η διπλανή μου. Αναφέρεται προφανώς στην «απασχολησιμότητα».

«Υπολογίζεται ότι το 1/3 ώς και οι μισές υπάρχουσες δουλειές θα αυτοματοποιηθούν μέσα στις επόμενες δύο δεκαετίες».

Η παραπάνω διαπίστωση προβάλλεται κάτω από το σκίτσο ενός ρομπότ που κλοτσάει ένα ανθρωπάκι με χαρτοφύλακα. Πρόκειται για το πόρισμα της έκθεσης για το «Μέλλον της Εργασίας», που εξέδωσε το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ.

Η Μάρω, αντί να μας βομβαρδίζει με στατιστικά στοιχεία που μπορεί ο καθένας να βρει με ένα απλό γκουγκλάρισμα, μας προσκαλεί να συμμετάσχουμε σε διαδραστικά κουίζ: «Ποιες από τις παρακάτω δουλειές δεν κινδυνεύουν να αυτοματοποιηθούν τα επόμενα χρόνια; – Πωλητής-πωλήτρια, γιατρός-ραδιολόγος, δικαστικός υπάλληλος, μεταφραστής-μεταφράστρια, αγρότης-αγρότισσα, οδηγός νταλίκας».

Η ερώτηση είναι παγίδα, όλες οι εργασίες κινδυνεύουν να αντικατασταθούν ή να συρρικνωθούν δραστικά από αυτοματoποιημένα συστήματα.

Ενα άλλο γράφημα διαλύει τις αυταπάτες ότι οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες δεν κινδυνεύουν τόσο από την αυτοματοποίηση.

Στην Ελλάδα, το 23% των επαγγελμάτων διατρέχουν υψηλό κίνδυνο να αντικατασταθούν από αυτοματοποιημένα συστήματα. Η Παγκόσμια Τράπεζα τοποθετεί στην κορυφή της λίστας των πιο επισφαλών χωρών την Αιθιοπία, με το 77% των εργασιών να κινδυνεύουν από την αυτοματοποίηση, ενώ σε υψηλή θέση είναι οι γείτονές μας της ΠΓΔΜ, με 68%.

Το επόμενο ερώτημα θυμίζει τηλεπαιχνίδι για δυνατούς λύτες. Μαντέψτε πότε ειπώθηκαν τα παρακάτω; «Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι εξελίξεις της τεχνολογίας θα μας έχουν οδηγήσει σε μια εποχή ελεύθερου χρόνου που οι άνθρωποι θα μπορούν να δουλεύουν 15 ώρες την εβδομάδα».

Αρκετοί γνωρίζουν ότι η αισιόδοξη, διαψευσμένη πρόβλεψη ανήκει στον οικονομολόγο Τζον Μέιναρντ Κέινς και έρχεται από το μακρινό 1930, εν μέσω του οικονομικού κραχ.

Λιγότεροι αναγνωρίζουν τη ρήση του Αντρέ Γκορζ, από το διάσημο τότε βιβλίο «Αντίο προλεταριάτο», του 1980: «Η κατάργηση της εργασίας είναι μια διαδικασία που έχει ήδη μπει σε λειτουργία. Ο τρόπος διαχείρισης αποτελεί το βασικότερο πολιτικό διακύβευμα των επόμενων δεκαετιών».

Χωριζόμαστε σε ομάδες. Είναι ώρα να διεκδικήσουμε το εργασιακό μας μέλλον, με ή χωρίς ρομπότ. Σαν βιωματικό παιχνίδι, με χρωματιστούς μαρκαδόρους, φωσφορίζοντα ποστ-ιτ και μεγάλες λευκές κόλλες χαρτί.

Αναρτούμε δύο διαφορετικούς χάρτες, με τις «ευκαιρίες» και τις «δυσκολίες» της αυτοματοποίησης. Οραματιζόμαστε ένα μέλλον με «μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας», «νέες μορφές οργάνωσης αναγκών», «απαλλαγή από τον μόχθο», «περισσότερη απόλαυση», «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα», «πλανητική ισορροπία».

Ο χάρτης με τις δυσκολίες είναι εξίσου πλούσιος: «εργασιακή επισφάλεια», «ανεργία», «πλεονάζοντες πληθυσμοί που θεωρούνται μη απασχολήσιμοι», «αποκλεισμός των πιο ευάλωτων από τα μέσα επιβίωσης», «αποξένωση από τη φύση και τις ανθρώπινες επαφές», «αυξημένη επιτήρηση-καταγραφή προσωπικών δεδομένων», «τα δικαιώματα ιδιοκτησίας εμπόδιο στον δημοκρατικό έλεγχο».

Ολες σχεδόν οι ομάδες κατέληξαν σε κοινούς προβληματισμούς: «Ποιος θα ελέγχει και ποιος θα έχει πρόσβαση; (στις νέες τεχνολογίες), «Υπέρ ποιων θα λειτουργήσουν;», «Πώς θα καταμεριστεί ο παραγόμενος πλούτος;», «Ποια θα είναι η ηθική και η ασφάλεια των νέων τεχνολογιών, ποιο το νομικό πλαίσιο που θα δημιουργηθεί;».

Η Μάρω παρουσιάζει την πρόταση για ένα «Καθολικό Βασικό Εισόδημα» (Universal Basic Income), που συζητιέται παγκοσμίως και εφαρμόζεται πιλοτικά σε διάφορα σημεία του πλανήτη, από το Οντάριο του Καναδά ώς την Κένυα. Μοιάζει καλή ιδέα;

Στο μυαλό έρχονται τα γλίσχρα επιδόματα του Κοινωνικού Εισοδήματος Αλληλεγγύης, τα βοηθήματα του Ταμείου Ευρωπαϊκής Βοήθειας για τους Απορους, η αντικατάσταση των εργαζομένων από «ωφελούμενους».

Αν είναι αυτό το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα, να μου λείπει, σκέφτομαι. Προτιμώ να παλέψω για αύξηση του κατώτερου μισθού και συλλογικές συμβάσεις, παρά για κρατικές ελεημοσύνες που αποσυνδέουν τον μισθό από την εργασία. Κι όμως διαπιστώνω πως σοβαροί και αριστεροί δημοσιολόγοι προτείνουν το UBI ως εναλλακτική λύση.

Το 64% των Ευρωπαίων συμφωνεί με τη θεσμοθέτηση Κατώτατου Εγγυημένου Εισοδήματος, μας λέει η Μάρω, υπάρχουν όμως διχογνωμίες για το πόσο πρέπει να είναι.

Στο τέλος του εργαστηρίου οι συμμετέχοντες ψήφισαν ποια εργαστήρια θέλουν να παρακολουθήσουν στο μέλλον. Στην κορυφή της λίστας «Η τεχνητή νοημοσύνη», «Οι πλατφόρμες Εργασίας», το «Καθολικά Εγγυημένο Εισόδημα» | 

Το σεμινάριο μετατρέπεται σε χαλαρή κουβέντα. Φεύγω προβληματισμένη. Λίγες μέρες αργότερα σκάει, όχι ακριβώς σαν βόμβα, η θεσμοθέτηση της 12ωρης εργάσιμης ημέρας από την ακροδεξιά κυβέρνηση της Αυστρίας.

Πριν μεμφθούμε τους Κεντροευρωπαίους για επιστροφή στον εργασιακό Μεσαίωνα, ας μην ξεχνάμε ότι οι Ελληνες δουλεύουμε ήδη περισσότερες ώρες από όλους στην Ε.Ε., πάνω από 43 ώρες την εβδομάδα. Πολύ περισσότερο και για πολύ λιγότερα από τους θεωρούμενους ως «δουλευταράδες» Γερμανούς και Αυστριακούς.

Γιατί οι μηχανές δεν μπορούν να δημιουργήσουν αξία;

Ενα κείμενο που διαλύει πολλές από τις παρεξηγήσεις για τον ρόλο των μηχανών στην εργασία είναι η ιστορική μελέτη του αυτόνομου μαρξιστή George Kaffentzis «Γιατί οι μηχανές δεν μπορούν να δημιουργήσουν αξία ή Η Θεωρία του Μαρξ για τις μηχανές».

Στα ελληνικά έχει εκδοθεί από τη «Λέσχη των Κατασκόπων», ενώ περιέχεται και σε ανθολογία κειμένων του Kaffentzis «Η εργασία, η ενέργεια, η κρίση και το τέλος του κόσμου» των εκδόσεων του Αρχείου 71.

Καχύποπτος σε θεωρίες «αποχαιρετισμού στο προλεταριάτο», ο Καφέντζις επιστρέφει στη θεωρία του Μαρξ και στο απόσπασμα για τις μηχανές, από τα «Γκρουντρίσε»: «Τα μηχανήματα δημιουργούν αξία όχι γιατί υποκαθιστούν την εργασία, αλλά μόνο στον βαθμό που αποτελούν μέσα για την αύξηση της υπερεργασίας. Μόνο αυτή η τελευταία αποτελεί το μέτρο και την ουσία της υπεραξίας που εναποτίθεται με τη βοήθεια της μηχανής. Και συνεπώς μέτρο και ουσία της εργασίας γενικώς».