Η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια ιστορική ενδεχομενικότητα ιστορικών διαστάσεων. Να βαδίσει σε μια εφιαλτική δυστοπία ή σε μια παγκόσμια ουτοπία. Η ακραία εμπειρία της πανδημίας, εκτός από καταστροφική, μπορεί να είναι ταυτόχρονα διδακτική για να μην ξαναγυρίσουμε στον φρικτό κόσμο του νεοφιλελευθερισμού, αλλά και απελευθερωτική από τα δεσμά των καταναγκασμών που μας κληροδότησε το παρελθόν.
του Γιώργου Πετρόπουλου
*Παραφθορά του τίτλου του γνωστού βιβλίου του Jeremy Rifkin
Η πανδημία επιτάχυνε τις τεχνολογικές εξελίξεις που αφορούν την λεγόμενη 4η βιομηχανική επανάσταση, αλλά και την παγκόσμια συζήτηση για το μέλλον της οικονομίας και της εργασίας.
Ρομποτικές τεχνολογίες, τεχνητή νοημοσύνη, ίντερνετ των πραγμάτων, big data αναμένεται να οδηγήσουν σε μια εκθετικού βαθμού απώλεια ή αναδιάταξη θέσεων εργασίας . Ορισμένες μελέτες, όπως αυτές του ΟΟΣΑ ή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης ανεβάζουν την απώλεια θέσεων εργασίας, πάνω από το 50% τα επόμενα 10 χρόνια, αν και ακόμη υπάρχει αρκετή αβεβαιότητα, όχι για την απώλεια των θέσεων εργασίας αλλά για την ταχύτητα και τα μεγέθη των αλλαγών.
Το παγκόσμιο debate για το μέλλον της εργασίας, μοιάζει πολυτέλεια στην Ελλάδα της πολυετούς κρίσης. Σε αυτό συμβάλει βέβαια η ψηφιακή καθυστέρηση, ο προσανατολισμός του Ελληνικού κεφαλαίου σε παρασιτικές δραστηριότητες που καθορίζoνται από την ένταση εργασίας και την απουσία καινοτομίας. Είναι χαρακτηριστική η αδυναμία προσαρμογής στην, από την πανδημία, επιβαλλόμενη ανάγκη για τηλεργασία, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις -ειδικά στο Δημόσιο-περιοριζόταν στην μεταφορά φακέλων, από το γραφείο στο σπίτι.
Παρ όλα αυτά πρόκειται για εξελίξεις, που θα επηρεάσουν καθοριστικά και την αγορά εργασίας στην Ελλάδα και είναι κρίσιμο να δούμε μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτών των αλλαγών.
- Η ανάπτυξη των τεχνολογιών αλλάζει την δραστηριότητα του κεφαλαίου, καθώς δεν είναι πλέον απαραίτητη η κατοχή των μέσων παραγωγής, τουλάχιστον με τον παραδοσιακό τρόπο. Μπορεί να υπάρχουν για παράδειγμα, μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις, χωρίς ξενοδοχεία, μεταφορικές εταιρείες χωρίς οχήματα, λιανικές πωλήσεις χωρίς καταστήματα. Αρκεί μια ψηφιακή πλατφόρμα και ελάχιστοι εργαζόμενοι για την υποστηρίζουν.
- Αυτό με τη σειρά του επηρεάζει και τις παραγωγικές σχέσεις καθώς αυτοί που προσφέρουν εργασία στον ψηφιακό κόσμο, είναι οι ίδιοι κάτοχοι, των μέσων παραγωγής που τα διαθέτουν είτε απευθείας είτε διαμεσολαβημένα από τις παραπάνω πλατφόρμες.
- Πρακτικά, ρευστοποιείται ο εργασιακός χώρος και χρόνος. Ήδη μεγάλες επιχειρήσεις στις ΗΠΑ, αλλά και κάποιες στην Ελλάδα, προγραμματίζοντας την εγκατάλειψη των κτηρίων που στεγάζονται καθώς μεγάλο μέρος του προσωπικού εργάζεται από το σπίτι. Στο άμεσο μέλλον, μια βασική συνθήκη με την οποία συγκροτήθηκαν οι πόλεις στη βιομηχανική εποχή, η εγγύτητα δηλαδή εργασίας και κατοικίας, θα πάψει να υφίσταται. Στην Ιρλανδία ήδη αναπτύσσονται working hubs στη περιφέρεια, επέπκταση των ευρυζωνικών δικτύων και κίνητρα σε εργαζόμενους σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα προκειμένουν να εργαστούν εκεί. Και μπορεί να ακούγεται ελκυστική αυτή τη περίοδο η προοπτική της εργασιακής ουτοπίας των “ψηφιακών νομάδων”, που κινούνται στον πλανήστη ακολουθώντας το καλοκαίρι(sic) και τις γρήγορες συνδέσεις internet, αλλά αυτή δεν θα αφορά παρά ελάχιστα, υψηλά αμοιβόμενα στελέχη. Οι εργασιακές συνθήκες για την πλειονότητα των εργαζομένων θα αφορά τηλεργασία όπου το κόστος των μέσων παραγωγής θα μεταφερθεί στους εργαζόμενους-παρόχους υπηρεσιών, η εργασία θα είναι υποαμειβόμενη, με την ώρα, με το κομμάτι, ή με την πληκτρολόγηση, με αυστηρή επιτήρηση και διάθεση των ανθρώπινων σωμάτων για τις 24ωρες ανάγκες της παραγωγής.
Τα παραπάνω συνιστούν μια ιστορικών διαστάσεων μεταβολή στις διαδικασίες συγκρότησης των κοινοτήτων καθώς αυτές δεν θα συνάπτονται στους κοινούς τόπους ενδιαφερόντων και συμφερόντων, τουλάχιστον στη ζώσα πραγματικότητα ενός εργασιακού χώρου. Η εξέλιξη αυτή ενδέχεται να μεταβάλει καθοριστικά τους τρόπους σχηματισμού πολιτικών ταυτοτήτων αλλά και την ψυχο-κοινωνική υπόσταση των ανθρώπων. Ένα εφιαλτικό, όχι τόσο μακρινό μέλλον θα μπορούσε να αφορά μοναχικούς ανθρώπους -εργαζόμενους κλεισμένους στα σπίτια- γραφεία, διαθέτοντας το μέγιστο δυνατό του χρόνου τους για να προλάβουν τις ανάγκες τις παραγωγής, έχοντας παραχωρήσει το έλεγχο, ακόμη και των βιομετρικών τους δεδομένων στην εταιρεία.
Αλλά η πραγματικά μεγάλη εξέλιξη δεν θα είναι οι πιθανά δυσμενέστερες εργασιακές συνθήκες για όλους όσοι εργάζονται, αλλά το τέλος της εργασίας, καθαυτής, τουλάχιστον στη μορφή που ξέρουμε, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης της τεχνικής νοημοσύνης.
Ας φανταστούμε έναν κόσμο όπου: Μια βιομηχανία κατασκευής αυτοκινήτων θα έχει μόνο έναν εργαζόμενο που θα εποπτεύει την λειτουργία μηχανών που θα μπορούν να αποφασίζουν μαθαίνοντας από τα λάθη τους, θαλάσσιες, αεροπορικές ή επίγειες μεταφορές χωρίς την παρουσία ανθρώπων, με drones και αυτόνομα οχήματα, ψηφιακοί ελεγκτικοί μηχανισμοί, στην εφορεία για παράδειγμα, ψηφιακή εξυπηρέτηση κοινού αλλά ακόμη και εκπαιδευτικές, ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες με μια ελάχιστη ανθρώπινη παρουσία, κι άλλα, που λόγω της δυναμικής φύσης της τεχνολογικής εξέλιξης, είναι δύσκολο ακόμη να προσδιοριστούν. Πρακτικά, το σύνολο σχεδόν της σημερινής οικονομικής δραστηριότητας και των παρεχόμενων υπηρεσιών, θα μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς ή με ελάχιστη, σε σχέση με σήμερα, παρουσία ανθρώπων.
Οι εργοδοτικές οργανώσεις στην παγκόσμια, μεταφέρουν την ευθύνη για την συνεχώς εξελισσόμενη απώλεια θέσεων εργασίας στους εργαζόμενους, προβάλλοντας ως αιτία την απουσία δεξιοτήτων. Στην πραγματικότητα, η ψηφιακή επανάσταση, δεν έχει ως προαπαιτούμενο τις ανεπτυγμένες δεξιότητες, για τον χειρισμό των νέων τεχνολογιών, καθώς ο νέος ψηφιακός κόσμος χαρακτηρίζεται απο την ευκολία χρήσης των συστημάτων(η μετάβαση απο της “ιερογλυφικές” γλώσσες προγραμματισμού, στα παραθυρικά περιβάλλοντα κατά το παρελθον, είναι ενδεικτικη για την κατανόηση του επιχειρήματος)αλλά και δεν θα απαιτεί την ανθρώπινη συμμετοχή. Ακόμη και η ανάγκη σχεδιασης συστημάτων τεχνικής νοημοσύνης και ρομποτικής, μπορεί να βαίνει συνεχώς μειούμενη, καθώς και αυτό θα μπορούν να το κάνουν τα συστήματα για το εαυτό τους.
Από την άλλη, τα εργατικά συνδικάτα περιορίζονται στην μάχη οπισθοφυλακής για την διατήρηση των θέσεων εργασίας και της διευθέτησης του κόστους για την επανεκπαίδευση των εργαζομένων στις νέες δεξιότητες. Μαζί με την μάχη για την διατήρηση των εργασιακών συνθηκών για τους τηλε-εργαζόμενους, η μείωση των ωρών εργασίας μπορεί να δημιουργήσει μια συνεκτική μεν, συγκυριακή δε στρατηγική του κόσμου της εργασίας.
Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ένα κόσμο που δεν θα είναι απαραίτητη την ανθρώπινη εργασία, πολλαπλασιάζοντας παράλληλα τον παραγόμενο πλούτο. Το ρεαλιστικό αίτημα των υποτελών τάξεων δεν μπορεί να εξαντλείτε στη διατήρηση των θέσεων εργασίας, αλλά να προτάσσει την αναδιανομή του πλούτου, χωρίς το προαπαιτούμενο της αμειβόμενης εργασίας.
Μια μορφή θα μπορούσε να είναι το Απροϋπόθετο Ελάχιστο Εισόδημα (Universal or Uncontitional Minimum Income) που θα εξασφάλιζε την ζωή των ανθρώπων χωρίς την ανάγκη αναζήτησης εργασίας. Υπάρχουν ήδη χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Ολλανδία, Φινλανδία, Ισπανία) που αναπτύσσουν τέτοιου είδους προγράμματα, με εξαιρετικά αποτελέσματα. Θα μπορούσε να εφαρμοστεί ακόμη και τώρα στην Ελλάδα πιλοτικά σε κατηγορίες πληθυσμού, όπως οι νέοι μεταξύ 25-30 που υφίστανται την μεγαλύτερη πίεση στην αγορά εργασίας.
Το παραπάνω βέβαια απαιτεί την δίκαιη φορολόγηση του πλούτου και τον έλεγχο των μηχανισμών φοροδιαφυγής μέσω ενός ενιαίου συστήματος που δεν θα επιτρέπει την δημιουργία φορολογικών παραδείσων. Προϋποθέτει όμως και μια σημαίνουσα πολιτισμική μετάπτωση όπου δεν θα θεωρείτε αυταξία η διαπραγμάτευση και επιτυχής πώληση των δεξιοτήτων, των ικανοτήτων και της εργατικής δύναμης, αλλά η διοχέτευση της ανθρώπινης δραστηριότητας στην εθελοντική προσφορά στη κοινότητα, στην δημιουργικότητα, την αναψυχή, την πολιτιστική καλλιέργεια, την προστασία του περιβάλλοντος.
Η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια ενδεχομενικότητα ιστορικών διαστάσεων. Να βαδίσει σε μια εφιαλτική δυστοπία ή σε μια παγκόσμια ουτοπία. Οι συσχετισμοί είναι δυστυχώς υπέρ του πρώτου ενδεχόμενου αλλά δεν είναι μια χαμένη μάχη. Η ακραία εμπειρία της πανδημίας, εκτός από καταστροφική, μπορεί να είναι ταυτόχρονα διδακτική για να μην ξαναγυρίσουμε στον φρικτό κόσμο του νεοφιλελευθερισμού, αλλά και απελευθερωτική από τα δεσμά των καταναγκασμών που μας κληροδότησε το παρελθόν.
Γιώργος Πετρόπουλος, μέλος της ΕΕ της ΑΔΕΔΥ, αναπληρωματικό μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου της Διεθνούς των Δημοσίων Υπηρεσιών(PSI)
Το παρόν αποτελεί διευρυμένη εκδοχή άρθρου που δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών