Συνέντευξη στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Μελετών παραχωρεί ο Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, Νίκος Σμυρναίος, κατά την οποία μιλά για την τηλεργασία και τους κινδύνους της.
Μεταξύ άλλων κάνει αναφορά στη σύγχυση των ορίων μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής, καθώς και στο ότι γενικεύει και εμβαθύνει τη λογική της ψηφιακής επιτήρησης. Tονίζει, ακόμη, ότι η πανδημία ενισχύει ακόμα περισσότερο τους ολιγοπωλιακούς παίκτες του διαδικτύου, που ελέγχουν τις ψηφιακές υποδομές και υπηρεσίες, καθώς αποκομίζουν επιπλέον κέρδη και επιρροή εν μέσω της κρίσης.
Αναλυτικά η συνέντευξη έχει ως εξής:
Πώς επηρεάζει η τηλεργασία τη σχέση εργοδότη – εργαζομένου;
Οφείλουμε καταρχάς να διασαφηνίσουμε ότι η τηλεργασία αφορά μόνο την εργασία η βασική παράμετρος της οποίας είναι διανοητική και όχι χειρωνακτική. Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να τηλεργαστεί όταν το έργο του συνίσταται κυρίως στην παραγωγή και διακίνηση πληροφορίας κάθε είδους, η οποία μπορεί να ψηφιοποιηθεί. Σε συνθήκες κατ’ οίκον περιορισμού λόγω πανδημίας, όσοι εκτελούν απαραίτητες για τη λειτουργία της κοινωνίας χειρωνακτικές εργασίες (π.χ. νοσοκόμοι, μεταφορείς, πωλητές ειδών πρώτης ανάγκης) είναι υποχρεωμένοι να εκτεθούν σε υγειονομικό κίνδυνο.
Αυτό συνιστά μια πρώτη διάκριση σε βάρος των εργαζομένων των οποίων η δραστηριότητα εμπεριέχει σημαντικό κομμάτι χειρωνακτικής φύσης. Σε δεύτερο επίπεδο, η τηλεργασία δημιουργεί μια σειρά προβλημάτων που οξύνονται όταν εφαρμόζεται σε χώρους εργασίας στους οποίους αυτή η πρακτική δεν είναι συνήθης.
Το πρώτο από αυτά είναι η σύγχυση των ορίων μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής: Δουλεύοντας από το σπίτι, ο εργαζόμενος χάνει την αίσθηση του ωραρίου, και η καθημερινή του ζωή διαπλέκεται με την εργασία, σε σημείο που πολλές φορές φτάνει να αφιερώνει τελικά περισσότερο χρόνο στην τελευταία από ό,τι νομίζει. Αυτό μπορεί, επίσης, να συμβεί εξαιτίας των μάνατζερ, που έχουν την τάση να πιέζουν περισσότερο, προγραμματίζοντας π.χ. είτε περισσότερα μίτινγκ είτε σε ακατάλληλες ώρες, ώστε να βεβαιωθούν ότι ο εργαζόμενος «δεν τεμπελιάζει».
Το δεύτερο πρόβλημα είναι η ιδιότυπη κούραση που πηγάζει από την τηλεργασία, η οποία δεν έχει άμεση σχέση με την παραγωγή έργου. Η κούραση αυτή προέρχεται, για παράδειγμα, από την ανάγκη να συνδυαστεί η εργασία με άλλες οικιακές δραστηριότητες (ενασχόληση με τα παιδιά, οικιακές δουλειές κ.λπ.), κάτι που αφορά κυρίως τις γυναίκες.
Ο συνδυασμός αυτός παράγει επιπλέον διανοητικό φορτίο, το οποίο προσαυξάνεται με τις τηλεδιασκέψεις. Οι τηλεδιασκέψεις εμπεριέχουν μια σειρά δυσκολιών σε σχέση με τη διά ζώσης επικοινωνία, όπως η απουσία μη λεκτικής επικοινωνίας, τα τεχνικά εμπόδια όπως οι κακής ποιότητας ήχος και εικόνα, η κατανόηση συγκεκριμένων εργαλείων και λογισμικών κ.λπ. Όλες αυτές οι δυσκολίες αυξάνουν τον απαραίτητο χρόνο –και άρα τον διανοητικό κάματο– για μια συγκεκριμένη εργασία.
Τέλος, ένα βασικό πρόβλημα από την πλευρά του μάνατζμεντ είναι ότι, στο πλαίσιο της τηλεργασίας, δεν μπορεί να ασκηθεί ίδιου τύπου έλεγχος όπως σε έναν φυσικό χώρο εργασίας. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πρακτικές επιτήρησης.
Με ποιους τρόπους μπορεί ο εργοδότης να ελέγξει ψηφιακά τον τηλεργαζόμενο;
Τα ψηφιακά εργαλεία γενικότερα χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι παράγουν και καταγράφουν ίχνη σε σχέση με την κοινωνική δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα με τη διαμεσολάβησή τους. Υπό αυτή την έννοια, η τηλεργασία γενικεύει και εμβαθύνει τη λογική της ψηφιακής επιτήρησης, η οποία είναι ήδη παρούσα σε αρκετούς τομείς.
Για παράδειγμα, οι υπάλληλοι των τηλεφωνικών κέντρων, όπου δεν υπάρχει τηλεργασία, υπόκεινται σε συνεχή επιτήρηση από τους μάνατζερ, οι οποίοι ελέγχουν διαρκώς την παραγωγικότητα (αριθμός και διάρκεια κλήσεων), την ποιότητα (περιεχόμενο των επικοινωνιών) αλλά και κάθε άλλη δραστηριότητα των εργαζομένων κατά το χρόνο εργασίας τους (πχ. διαλείμματα).
Σήμερα αυτή η τεχνογνωσία πωλείται ευρύτερα σε εταιρείες που υποχρεώθηκαν να εφαρμόσουν την τηλεργασία σε μεγάλη κλίμακα, αλλά ακόμη και σε σχολεία ή πανεπιστήμια. Στην αγορά υπάρχουν λογισμικά που επιτρέπουν στον μάνατζερ ή στον δάσκαλο να δει εξ αποστάσεως για πόσο χρόνο έχει μείνει ανενεργό το πρόγραμμα (πράγμα που σημάνει ότι δεν εκτελείται έργο), αν υπάρχει κάποιος άλλος στο δωμάτιο, τι μηνύματα ανταλλάσσουν μεταξύ τους οι εργαζόμενοι ή οι μαθητές κ.λπ.
Από την άλλη βέβαια, όπως είναι αναμενόμενο, οι εργαζόμενοι αναπτύσσουν τακτικές άμυνας –ακόμη και σαμποτάζ– ενάντια στην επιτήρηση και την πίεση του μάνατζμεντ σε περιβάλλον τηλεργασίας.
Το νέο τοπίο που διαμορφώνεται με την τρέχουσα πανδημία γιγαντώνει περισσότερα τα ήδη ισχυρά μονοπώλια στον ψηφιακό κλάδο;
Τα πιο δημοφιλή εργαλεία τηλεδιάσκεψης και τηλεργασίας ανήκουν σε μεγάλες εταιρείες του κλάδου της πληροφορικής και του διαδικτύου όπως η Microsoft, η Google, η Apple και η Cisco. Σε αυτές πρέπει να προστεθούν υπηρεσίες επικοινωνίας που προορίζονται για γενική χρήση, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κόρον πλέον στην τηλεργασία, όπως το Facebook (Messenger, Whatsapp) αλλά και υπηρεσίες cloud computing όπως αυτές της Amazon, της Dropbox κ.λπ.
Στην επαγγελματική χρήση πρέπει να προστεθεί και η απλή, καθημερινή επικοινωνία μέσω ψηφιακών εργαλείων, που εντάθηκε υπό καθεστώς καραντίνας. Σύμφωνα με τον Mark Zuckerberg, η έκρηξη στη χρήση των υπηρεσιών του Facebook ήταν άνευ προηγουμένου: Στις Ηνωμένες Πολιτείες η κίνηση στο Facebook αυξήθηκε κατά 27% μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου 2020. Η χρήση ανταλλαγής μηνυμάτων και βιντεοκλήσεων (WhatsApp, Messenger και Instagram) αυξήθηκε κατά περισσότερο από 50% στις χώρες στις οποίες επιβλήθηκε απαγόρευση μετακινήσεων. Στην Ιταλία ο χρόνος χρήσης αυτών των εφαρμογών αυξήθηκε κατά 70% και περισσότερο από 1000% για ομαδικές κλήσεις.
Το Twitter γνώρισε αύξηση του αριθμού των καθημερινών χρηστών κατά 8% σε λίγες εβδομάδες (+ 23% σε ένα χρόνο). Το Reddit σημείωσε αύξηση της τάξης του 20% στη χρήση του συστήματος ανταλλαγής μηνυμάτων και από 20% έως 50% στη συμμετοχής στα θεματικά φόρουμ που σχετίζονται με τα τρέχοντα γεγονότα. Η δραστηριότητα αυξήθηκε, επίσης, σημαντικά στις πιο προσανατολισμένες στην ψυχαγωγία υπηρεσίες όπως το Instagram και το TikTok. Το YouTube σημείωσε αύξηση της κίνησης κατά περισσότερο από 15% και αναγκάστηκε να μειώσει την ποιότητα των βίντεο παγκοσμίως, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει την εκθετική αύξηση της κατανάλωσης εύρους ζώνης.
Σε αυτά πρέπει να προστεθεί η χρήση εφαρμογών εντοπισμού επαφών (contact tracing) ως μέσο προστασίας ενάντια στον κορονοϊό. Οι εφαρμογές αυτές, εκτός του ότι θέτουν σε κίνδυνο την ιδιωτικότητα των χρηστών, απαιτούν επίσης την άδεια του λειτουργικού συστήματος (Operating System/OS) του τηλεφώνου, το οποίο ανήκει είτε στην Apple (iOS) είτε στην Google (Android).
Υπό αυτή την έννοια, η πανδημία ενισχύει ακόμα περισσότερο τους ολιγοπωλιακούς παίκτες του διαδικτύου, δηλαδή τις λίγες αυτές πολυεθνικές οι οποίες ελέγχουν τις ψηφιακές υποδομές και υπηρεσίες, καθώς αποκομίζουν επιπλέον κέρδη και επιρροή εν μέσω της κρίσης του κορονοϊού.