Aκόμα και στις μέρες μας το οκτάωρο και η επταήμερη εργασία είναι σημείο αναφοράς αλλά και τριβής μεταξύ εργατών – εργοδοτών στην αγορά εργασίας και αποτελεί κεντρικό σημείο συζήτησης μεταξύ των κυβερνήσεων. Το 8ωρο αποτελεί αναφαίρετο και κατοχυρωμένο δικαίωμα, αλλά τι συνέβαινε πριν από έναν αιώνα στις λιγοστές βαριές βιομηχανίες της χώρας;
Τα τραγικά και άγνωστα σε πολλούς γεγονότα που έγιναν στα μεταλλεία της Σερίφου τον Αύγουστο του 1916 έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αγορά εργασίας καθώς καθιέρωσαν το οκτάωρο όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια αγορά εργασίας.
Ήταν 7 Αυγούστου 1916 όταν οι 460 εργάτες των μεταλλείων της Σερίφου εξαθλιωμένοι από τις κακές συνθήκες εργασίας αποφάσισαν να κατέβουν σε απεργία. Δε μπήκαν στις στοές και αρνήθηκαν να φορτώσουν μετάλλευμα στο πλοίο «Μανούσι» που είχε προσεγγίσει τη σκάλα φόρτωσης. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν δεν είχαν προηγούμενο, όχι μόνο για το ήσυχο και απομονωμένο νησί της Σερίφου αλλά και για όλη την χώρα που βρίσκονταν σε βαθιά κοινωνική και οικονομική κρίση και εν μέσω του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Μάλιστα οι κάτοικοι της Σερίφου ήταν τόσο αγανακτισμένοι και απογοητευμένοι που ύψωσαν στο νησί της σημαία της Γαλλίας και ζήτησαν την προσάρτηση του νησιού στην Γαλλία.
Σίδηρο για όπλα και Παρθενώνα
Τα μεταλλεία σιδήρου της Σερίφου ήταν γνωστά από την αρχαιότητα και από τα σπλάχνα των βουνών της λέγεται κατασκευάστηκαν από πολεμικά όπλα και πανοπλίες μέχρι το σίδερο που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μεγάλων ναών όπως ο Παρθενώνας. Τον Ιούνιο του 1394 λέγεται ότι έγινε και η πρώτη απεργία κατά του δυνάστη Ενετού ευπατρίδη Νικολάου Αδόλδου. Τη δεκαετία του1860 συνεχίστηκε η λειτουργία του μεταλλείου, όμως, η ιστορία αλλάζει με την έλευση ενός φτωχού Γερμανού μεταλλειολόγου, του Αιμίλιου Γρόμαν ο οποίος σταδιακά ανέλαβε την διοίκηση των μεταλλίων. Ιδιοκτησιακά η εταιρία που προέκυψε με τη συγχώνευση των εταιριών «Ελληνική μεταλλευτική εταιρία» και «Σέριφος» και προέκυψε η εταιρία «Εταιρία Μεταλλείων Σερίφου και Σπηλιαζέζα Λαύριον Α.Ε.».
60 νεκροί σε δύο χρόνια
Οι συνθήκες εργασίας ήταν απάνθρωπες και η κατάσταση των εργατών τραγική. Λέγεται πως σε μία διετία έχασαν τη ζωή τους στο μεταλλείο 60 εργάτες. Οι ελπίδες των ντόπιων αλλά και των οικονομικών μεταναστών από την ενδοχώρα για ένα οικονομικό θαύμα στη Σέριφο διαψεύστηκαν νωρίς. Την εποχή που η οικογένεια των Γκρόμαν διοικούσε τα μεταλλεία, ο πληθυσμός της Σερίφου πολλαπλασιάστηκε. Το 1912 έφτασε τους 4.000 κατοίκους, δεδομένου ότι εργάτες από άλλα νησιά αλλά και την Πελοπόννησο ερχόντουσαν για να εργαστούν στο νησί.
«Σκοτώθηκε ο παππούς μου»
«Οι εργάτες ήταν στα μεταλλεία από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου. Η φυσική τους κατάσταση ήταν κακή, οι συνθήκες μέσα στις στοές ήταν τραγικές. Μάλιστα είχαν βρεθεί σε μία στοά και 12 σκελετοί από παλαιότερο δυστύχημα. Εκτός από τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίες σημειώνονταν πολλά εργατικά ατυχήματα. Γενικά το ηθικό των εργατών και των συγγενών τους ήταν στο ναδίρ και η κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο καθώς και η διοίκηση των μεταλλείων ήταν ανυποχώρητη σε όλα τους τα αιτήματα», λέει ο δημοτικός σύμβουλος του Δήμου Σερίφου, Θοδωρής Λιβάνιος, ερασιτέχνης ερευνητής λαογράφος αλλά και απόγονος μεταλλωρύχου που την πρωτοχρονιά του 1906 βρήκε τραγικό θάνατο μέσα σε στοά του μεταλλείου. «Ο προ παππούς μου Γιώργιος Κοτσίκος σκοτώθηκε την πρωτοχρονιά του 1906. Πήγαν τη σορό του μποναμά στη προ-γιαγιά μου», λέει ο 68χρονος σήμερα Θεόδωρος Λιβάνιος
Εδιναν τα χωράφια τους για μεροκάματο
Η πρώτη αντίδραση ήρθε αυθόρμητα από τους εργάτες στο Μεγάλο Λιβάδι. Η εταιρεία που στο μεταξύ από το 1904 είχε περάσει στον Γεώργιο Γρόμαν που ήταν σκληρότερος και πιο στυγνός από τον πατέρα του Αιμίλιο, εκμεταλλεύονταν τους εργάτες. Εφτασε σε σημείο να ζητάει εκβιαστικά την παραχώρηση κτηματικών περιουσιών σε γη η οποία είχε μετάλλευμα και σαν αντάλλαγμα να τους προσλάβει εργάτες στο μεταλλείο.
Ο “μπαρουτοκαπνισμένος” Σπέρας
«Οι εργάτες διαπίστωσαν πως μόνοι τους δε μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την ηγεσία της εταιρείας και τον σκληρό Γεώργιο Γρόμαν. Ετσι απευθύνθηκαν στον Σερφιώτη συνδικαλιστή Κωνσταντίνο Σπέρα που ήταν ιδρυτικό μέλος του εργατικού κέντρου Αθήνας και της Γ.Σ.Ε.Ε., είχε αγωνιστεί στο πλευρό των καπνεργατών στη Καβάλα το 1914 αλλά και σε άλλες μεγάλες κινητοποιήσεις. Ο Σπέρας ήρθε στη γενέτειρά του και κατάφερε να πείσει τους εργάτες να ιδρύσουν το “Σωματείο εργατών μεταλλευτών Σερίφου” με 460 μέλη. Με ομόφωνη απόφαση στη γενική συνέλευση της 24ης Ιουλίου 1916 και στο οποίο εξέλεγη πρόεδρος».
Απεργία την 7η Αυγούστου
Η εταιρεία και ο Γεώργιος Γκρόμαν ζήτησαν την παρέμβαση της κυβέρνησης και έλεγχο από τον κρατικό μηχανισμό και στάλθηκε ένας μηχανικός ονόματι Γεωργιάδης από το Υπουργείο Οικονομικών ο οποίος στην αναφορά του έγραψε πως «όλα είναι καλώς καμωμένα». Το σωματείο των εργατών μην έχοντας άλλη επιλογή προχώρησε στην απεργία σταθμό στις 7 Αυγούστου. Οι εργάτες βγήκαν από τις στοές και αρνήθηκαν να φορτώσουν με μετάλλευμα το πλοίο «Μανούσι».
Ο σκληρός διοικητής που δοκιμάστηκε στη Μάνη
Η εταιρία ζήτησε τότε από την κυβέρνηση Ζαΐμη την παρέμβαση της για να επιβάλει την τάξη με κάθε κόστος. Η ελληνική κυβέρνηση απέστειλε στη Σέριφο έναν από τους πιο σκληρούς αξιωματικούς της χωροφυλακής, τον υπομοίραρχο Χαρίλαο Χρυσάνθου με απόσπασμα περίπου 30 χωροφυλάκων. Εφτασαν στη Σέριφο ξημερώματα της 21ηςΑυγούστου, ημέρα Κυριακή, ενώ η απεργία συνεχίζονταν για δεύτερη εβδομάδα. Το απόσπασμα κατευθύνθηκε στο χώρο της απεργίας στο Μεγάλο Λιβάδι. Ο Χρυσάνθου μόλις πάτησε το πόδι του στη Σέριφο πήγε στα γραφεία της εταιρείας (ο Γρόμαν δεν βρίσκονταν εκείνες τις ημέρες στο νησί) και στο δρόμο του είπε πολλές φορές δημόσια «έχω διαλύσει τρεις απεργίες στη Μάνη πέντε – δέκα ξεβράκωτους Σερφιώτες, δεν θα κάμω καλά»;
Μύριζε μπαρούτι…
Προπηλάκισε χωρικούς που έστελναν βοήθεια στους απεργούς και οι άνδρες του πήραν σχοινιά για να δέσουν τους απεργούς. Στη συνέχεια μετέβη στον τοπικό αστυνομικό σταθμό, όπου κάλεσε τους απεργούς για συζήτηση αλλά τελικά διέταξε την κράτηση τους. Με τη συνοδεία του Ειρηνοδίκη Δημήτριου Κόντου ο οποίος επέμενε για ειρηνική λύση, αλλά έχοντας στο πλευρό του τον επίσης αυστηρό Ενωμοτάρχη Ιωάννη Τριανταφύλλου, ο Χρυσάνθου και το απόσπασμα κινήθηκαν προς τη σκάλα φόρτωσης του μεταλλεύματος. Η αντίστροφη μέτρηση για την σύγκρουση είχε αρχίσει…
Στη σκάλα φόρτωσης βρίσκονταν πάνω από 400 απεργοί, αλλά και περίπου 1.500 μέλη των οικογενειών τους. Το απόσπασμα γέμισε και όπλισε τα όπλα του. Ο Χρυσάνθου έδωσε ολιγόλεπτη προθεσμία για να ξεκινήσει η φόρτωση του πλοίου, όμως οι απεργοί αντέδρασαν και κάθισαν κατά γης. Ο αέρας μύριζε μπαρούτι…
Εννιά νεκροί στις συγκρούσεις
Από το μένος του ο Χρυσάνθου και πριν λήξει χρονικά η προθεσμία που ο ίδιος είχε δώσει, πυροβόλησε με το πιστόλι του και σκότωσε τον 24χρονο Θεμιστολή Κουζούπη, απεργό που μάλιστα είχε παντρευτεί τρεις μήνες νωρίτερα. Οι εργάτες και οι υποστηρικτές τους αντέδρασαν μαζικά και οργισμένοι κινήθηκαν κατά των χωροφυλάκων.
Τότε ο Χρυσάνθου διέταξε γενικευμένο πυρ κατά του πλήθους. Συγκλονιστικές ήταν οι αντιδράσεις των γυναικών. Βλέποντας τους άντρες τους να πέφτουν από τα βόλια των χωροφυλάκων άρχισαν να πετούν πέτρες από το συγκεντρωμένο μετάλλευμα. Αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος των επικεφαλής του αποσπάσματος Χρυσάνθου και Τριανταφύλλου. Οι σοροί τους πετάχτηκαν στη θάλασσα ενώ οι υπόλοιποι χωροφύλακες τράπηκαν σε φυγή. Συνολικά έπεσαν νεκροί τέσσερις αστυνομικοί και πέντε εργάτες. Δεκάδες ήταν οι τραυματίες.
Ηθελαν να τους ανατινάξουν
Μέσα στη σύγχυση που ακολούθησαν οι απεργοί νόμιζαν ότι ο Σπέρας και η συλληφθείσα διοίκηση του σωματείου ήταν νεκροί. Επίσης ούτε ο κρατούμενος Σπέρας γνώριζε τα γεγονότα που είχαν συμβεί στη σκάλα φόρτωσης. Οι απεργοί αγανακτισμένοι πήραν δυναμίτες, αλλά και όπλα που είχαν παρατήσει οι χωροφύλακες, με στόχο να κάψουν και να ανατινάξουν τα γραφεία της εταιρίας. Οι υπάλληλοι της εταιρίας από τα γραφεία έβγαλαν όπλα και πυροβολούσαν τους απεργούς που κατευθύνονταν στα γραφεία. Από τις βολές σκοτώθηκαν οι απεργοί Μητροφάνης και Πρωτόπαππας. Καθοριστική ήταν η παρέμβαση του παπά της Σερίφου Παπαγιάννη Ρώτας που διέκοψε τη λειτουργία στον Άγιο Νικόλαο και βγήκε με το σταυρό στο χέρι λέγοντας «στο όνομα του Θεού σταματήστε, να μην χυθεί άλλο αθώο αίμα».
Ύψωσαν τη γαλλική σημαία
Στο μεταξύ, ένας τραυματισμένος χωροφύλακας πήγε στο αστυνομικό τμήμα και ενημέρωσε για τα γεγονότα και πως οι αξιωματικοί Χρυσάνθου, Τριανταφύλλου είναι νεκροί και πως οι απεργοί πήγαιναν για να τους ανατινάξουν. Έτσι πρότεινε την απελευθέρωση των συνδικαλιστών, η οποία και έγινε. Ο Σπέρας που τον είχαν για νεκρό κατόρθωσε να ηρεμήσει τους συναδέλφους του. Εκεί η κατάσταση άρχισε να λαμβάνει και εθνικές διαστάσεις καθώς οι κάτοικοι της Σερίφου ήταν απογοητευμένοι από την στάση της ελληνικής κυβέρνησης. Ο Σπέρας πήρε από τα χέρια μιας γυναίκας μία γαλλική σημαία και την ύψωσε.
Προσχώρηση στη Γαλλία
Ο Σπέρας και οι απεργοί έκοψαν τα τηλεγραφικά σύρματα, κατέλαβαν τις δημόσιες υπηρεσίες (τηλεγραφείο, δήμο και αστυνομία), ύψωσαν τη γαλλική σημαία και κάλεσαν ναυτική πολεμική δύναμη της Γαλλίας, που έδρευε στη Μήλο. Μάλιστα έστειλαν στη Μήλο βάρκα με αντιπροσωπεία τους και μία επιστολή του Σπέρα. Μάλιστα σύμφωνα με ντοκουμέντα και μαρτυρίες που διασώθηκαν οι Σερφιώτες ένιωθαν τόσο απογοητευμένοι και προδομένοι από την ελληνική κυβέρνηση που ζήτησαν την προσχώρησε του νησιού τους στη Γαλλία.
Η επέμβαση στρατού
Οι ημέρες εκείνες ήταν ταραγμένες. Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος ήταν σε εξέλιξη και η Ελλάδα σχοινοβατούσε μεταξύ Γερμανίας και Γαλλίας. Αλλωστε λίγες ημέρες αργότερα (4 Σεπτεμβρίου 2016) η κυβέρνηση Ζαΐμη κατέρρευσε. Οι Γάλλοι που δεν ήθελαν διπλωματικό επεισόδιο με την Ελλάδα έστειλαν δύο πλοία στη Σέριφο. Οχι μόνο απέφυγαν να αναμιχθούν θεωρώντας ότι παρεμβαίνουν στα εσωτερικά της Ελλάδας αλλά και υπέστειλαν τις γαλλικές σημαίες στα δημόσια κτίρια. Οι Γάλλοι ενημέρωσαν τις ελληνικές αρχές οι οποίες έστειλαν το πολεμικό πλοίο «Αυλίς» με 200 στρατιώτες, για επιβλέψουν τις εξελίξεις.
Η έγκυος που σκότωσε τον διοικητή
Ακολούθησαν συλλήψεις των πρωτεργατών της απεργίας καθώς και της εγκύου Αικατερίνης Μουστάκα η οποία είχε δηλώσει με θάρρος πως από τη δική της πέτρα σκοτώθηκε ο Χρυσάνθου. Φυλακίστηκε και γέννησε μέσα στις φυλακές της Σύρου. Η διοίκηση του σωματείου έμεινε προφυλακισμένη αλλά αφέθηκε ελεύθερη αφού στα γεγονότα ήταν υπό κράτηση. Επίσης δεν δικάστηκαν όσοι πυροβόλησαν τους απεργούς. Κερδήθηκαν επίσης τα αιτήματα της απεργίας και για πρώτη φορά είχαμε την πρώτη εφαρμογή του οκταώρου το οποίο ως νόμος είχε ψηφιστεί από τις 14 Φεβρουαρίου 1912 αλλά ποτέ δεν είχε καθιερωθεί. Ακολούθως στις 25 Νοεμβρίου 1917 είχαμε και την πρώτη συμφωνία εργατών – εργοδοσίας για αυξήσεις, οδοιπορικά, προσλήψεις αποκλειστικά ντόπιων εργατών, αλλά και οικονομικά βοηθήματα στις οικογένειες των πέντε θυμάτων που σκοτώθηκαν. O Kωνσταντίνος Σπέρας δολοφονήθηκε στη Μάνδρα Αττικής στις 14 Σεπτεμβρίου 1943.
Διοικητής στα Ες-Ες στα Χανιά
Το 1933 ο Γεώργιος Γρόμαν παρέδωσε τα μεταλλεία Σερίφου στο γιό του Αιμίλιο τον Β΄ που τα δούλεψε μέχρι την κατοχή, στην οποία ο ίδιος κατατάχτηκε ως ταγματάρχης στα Ες- Ες και τοποθετήθηκε στα Χανιά, ως επιβλέπων στα μεταλλεία της περιοχής για λογαριασμό των ναζί με τα οποία στήριζαν την πολεμική τους μηχανή. Συνολικά μέσα σε περίπου 50 χρόνια οι Γρόμαν υπολογίζεται πως εξόρυξαν πάνω από επτά εκατομμύρια τόνους μεταλλεύματος.
Ο Λεφές και η οικογένεια Αγγελοπούλου
Μετά τον πόλεμο του ΄40 ανέλαβαν τα μεταλλεύματα διάφοροι εργολάβοι. Σύμφωνα με μαρτυρίες Σερφιωτών ο καλύτερος ήταν ο Γιάννης Λεφές από την Ικαρία που ήταν κοντά στους εργάτες. Μετά ανέλαβε ο Ανδρέας Αποστολίδης αντιπρόεδρος της κυβέρνησης επί Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τελευταίος ήταν ο Ζαρουχλιώτης που επί των ημερών του ήρθε μεγάλη κρίση. Την 1η Ιουλίου 1963 κηρύχθηκε απεργία καθώς οι εργάτες ήταν για μήνες απλήρωτοι και από τότε η εταιρεία έκλεισε και τα δικαιώματα έχει πλέον η οικογένεια Αγγελόπουλου.
Τα ποιήματα για τα θύματα της εξέγερσης
Οπως μας είπε ο Θεόδωρος Λιβάνιος έχει γράψει 15 μελοποιημένα τραγούδια για την εξέγερση της Σερίφου όπου μένει μόνιμα τα τελευταία 30 χρόνια. Γεννημένος το 1951 και με μισή καταγωγή από τα Σφακιά ο Λιβάνιος έχει αφιερώσει τη ζωή του στη συγκέντρωση ντοκουμέντων και στοιχείων όχι μόνο για τα μεταλλεία και τις απεργιακές κινητοποιήσεις που σημάδεψαν την πορεία της εργατικής τάξης αλλά γενικότερα για την λαϊκή παράδοση της νησιωτικής Ελλάδας.
Τιμή και δόξα στους νεκρούς
Της εργατιάς τη τάξη
σ΄ αυτούς που θυσιάστηκαν
στη Σέριφο το δεκάξι!
Τιμή και δόξα στους νεκρούς
που πιάσαν τη φυλλάδα
Και πέτυχαν ΟΚΤΑΩΡΟ
το ΠΡΩΤΟ στην ΕΛΛΑΔΑ!!
Τιμή και δόξα στους νεκρούς
που κέρδισαν με αίμα
έναν αγώνα δίκαιο
στων ισχυρών το βλέμμα!!
Τιμή και δόξα στους νεκρούς
με δάφνινα στεφάνια.
Γι αυτό ας τους φωνάξουμε:
«ΖΗΤΩ» Μ΄ υπερηφάνεια!!
«Αθάνατοι… αθάνατοι»
Θοδωρής Γ. Λιβάνιος
27/11/1988
Στη μνήμη των θυμάτων…
Οπως μας είπε ο Λιβάνιος οι νεκροί εργάτες της εξέγερσης ήταν οι Θεμιστοκλής Κουζούπης που έπεσε πρώτος, Μιχάλης Ζωίλης, Μιχάλης Μητροφάνης και Ιωάννης Πρωτόπαππας. Λίγες μέρες αργότερα στο Τζάνειο νοσοκομείο στον Πειραιά κατέληξε από τα βαριά τραύματα του και ο Α.Γαλανός.
Οι αξιωματικοί της αστυνομίας που έχασαν τη ζωή τους ήταν οι Χαρίλαος Χρυσάνθου και Ιωάννης Τριανταφύλλου. Δεν σώζονται τα ονόματα των άλλων δύο αστυνομικών. Στη μνήμη των θυμάτων αλλά και του Κωνσταντίνου Σπέρα υπάρχουν μνημεία στη Σέριφο, ενώ στο μουσείο του νησιού φιλοξενούνται ντοκουμέντα και σπάνια αντικείμενα της εποχής.
Πηγές φωτογραφιών: ribandsea.com – discover-serifos.com – αρχείο Θεόδωρου Λιβάνιου.
αναδημοσίευση από : ethnos.gr